Rogi

Udowodniono, że nasi przodkowie już we wczesnej epoce kamienia łupanego wytwarzali narzędzia, broń i przyrządy z poroża i kości zwierzęcych.

Od tamtej pory tego bardzo twardego materiału – poddającego się jednak obróbce krzemieniem – używano do tworzenia ostrzy, łuków kompozytowych, młotków, igieł do szycia, grotów włóczni, haczyków wędkarskich, łuków i elementów opraw, ale także biżuterii, inkrustacji, pokrowców czy instrumentów dętych. Ze względu na deficyt drewna w polarnym obszarze kulturowym poroża i kości stanowiły tam przez całe tysiąclecia najważniejszy materiał zapewniający przetrwanie w warunkach arktycznych. Do dziś Lapończycy preferują wykonywanie uchwytów noży i innych ostrych narzędzi z poroża renifera.

Ze względu na podobieństwo strukturalne kości zwierzęce z powodzeniem zastępują dziś kość słoniową (słonie objęte są obecnie ochroną gatunkową) i wykorzystuje się je w pracach restauracyjnych czy intarsjach oraz do produkcji elementów instrumentów muzycznych, np. klawiatur.

Poroże

W przeciwieństwie do rogów, poroża zbudowane są z tkanki kostnej. Pod względem chemicznym jest to mieszanka ok. 60% soli mineralnych (głównie fosforanu wapnia) połączonych kolagenem (białkiem włóknistym). Fosforan wapnia nadaje porożu twardości, natomiast kolagen zapewnia mu elastyczność.

Poroża pozyskuje się od jeleni, kozłów, łosi lub reniferów (zoologicznie: jeleniowatych), przy czym do handlu trafiają zarówno zrzuty (poroża odrastają co roku i są zrzucane późną jesienią), jak i wieńce pozyskane w wyniku polowań. Renifery to jedyne zwierzęta, u których poroże wyrasta także u samic – ma ono jednak niewielkie rozmiary i niską twardość, przez co jest bardzo mało cenione.

Tyki są zbite na końcach i na łopatach oraz w obszarze róży, natomiast ich rdzeń jest porowaty. Poroże twardnieje w miarę rozwoju zwierzęcia. Najlepszym źródłem materiału są w pełni wykształcone poroża jesienne lub zrzuty. Brązowe przebarwienia to pozostałości po krwi ze scypułu obumierającego pod koniec budowania poroża oraz po sokach roślinnych, które wnikają w tkankę kostną pod wpływem ścierania poroża o krzewy i drzewa. Długie leżenie poroża w ziemi może powodować przebarwienia, brązowienie i marmurkowatość cenione bardzo przez nożowników. Z leżeniem poroża w ziemi wiąże się także ryzyko pękania materiału, który następnie trzeba przed obróbką ustabilizować chemicznie.

Zwierzęta żyjące na wolności, niedokarmiane i rozwijające się w dość surowych warunkach wykształcają mocniejsze poroża o bardziej misternej strukturze. Ma to znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy materiał używany jest do grawerowania techniką scrimshaw, wytwarzania noży snycerskich, rękojeści noży itp.

Kości

Materiał ten pozyskuje się głównie z kości udowych bydła, koni, bawołów, wielbłądów oraz żyraf. Najpierw usuwa się szpik kostny, a następnie sterylizuje kości poprzez krótkie wygotowanie. Aby odtłuścić kość, można podczas gotowania dodać do niej proszek do prania (1/2 kubeczka na 5 litrów). Zbyt długie wygotowywanie sprawia, że kości i poroże stają się kruche, ponieważ wytrąca się z nich kolagen.

Do dezynfekcji używa się roztworu octu o niskim stężeniu. Należy jednak zachować przy tym ostrożność, gdyż fosforan wapnia rozpuszcza się przy dłuższym wystawieniu na działanie kwasów, co powoduje zmiękczenie materiału.

1. Obróbka mechaniczna

Materiały z poroża i kości są twarde i kruche, przez co nie poddają się łatwo obróbce poprzez cięcie, ale dobrze znoszą szlifowanie i polerowanie. Czasami podczas obróbki powstaje drobny pył, a po rozgrzaniu – szkodliwe dla zdrowia opary. Noś podczas pracy maskę przeciwpyłową i odkurzaj powstały pył!

Świeże kawałki poroża i kości można rozdzielać przy pomocy piły japońskiej (np. nr 712610) z dużymi zębami. Do bardziej precyzyjnych cięć w twardym, wyleżakowanym materiale polecamy piły do metalu (np. nr 712715). Zalecamy ostrożność przy korzystaniu z pił taśmowych i stołowych pilarek tarczowych. Korzystanie z nich powoduje ryzyko przegrzania oraz zakleszczenia się rozmiękczonego materiału! Należy używać ich na niskich obrotach i chłodzić materiał wodą. Większe kawałki należy zostawić do wyschnięcia w chłodnym otoczeniu, by uniknąć pęknięć.

Nadawanie kształtu porożu

Do nadawania kształtu porożu należy używać drobnych pilników diamentowych lub metalowych oraz środków ściernych. Do wykańczania powierzchni używa się płótna ściernego, a następnie poleruje powierzchnię na wysoki połysk przy pomocy zestawu arkuszy ściernych Micro-Mesh (nr 705420) z dodatkiem wody. Opcjonalnie można użyć tradycyjnych środków polerskich takich jak mączka pumeksowa (nr 810050) czy trypla połączona z wodą i rozprowadzić je za pomocą bawełnianej ściereczki lub polerki. Oleju można używać jako środka smarnego lub polerskiego tylko po przeprowadzeniu uprzednio testu, ponieważ może on powodować żółknięcie materiału. Należy także unikać kolorowych past polerskich oraz innych środków barwiących (proszku metalicznego itp.), bo są one praktycznie nie do usunięcia z powierzchni poroża.

Poroże jako materiał do techniki scrimshaw i innych technik grawerowania

W przypadku techniki scrimshaw i innych technik grawerowania korzysta się ze zwykłych narzędzi stosowanych do obróbki metali.

Poroże jako materiał do toczenia

Poroże można toczyć na niskich obrotach za pomocą rylcowatego, skrobiącego narzędzia.

Kości i poroża stają się elastyczne pod wpływem długiego namaczania lub gotowania w mocno rozcieńczonym kwasie solnym lub octowym. Proces ten jest jednak nieodwracalny! Materiał nawet po wyschnięciu zachowa przypominającą gumę elastyczność.

Podobnie jak w przypadku wszystkich połączeń na klej, zaleca się zmatowienie powierzchni obu sklejanych elementów, np. papierem ściernym o ziarnistości 60. Przed sklejeniem powierzchnie trzeba dokładnie odtłuścić. Można użyć do tego rozpuszczalnika, np. acetonu. Lepszym wyjściem jest jednak dokładne umycie powierzchni wodą i środkiem do szorowania (w przeciwieństwie do rozpuszczalnika zwiąże on tłuszcz).

Tradycyjnym klejem do takich materiałów naturalnych jest klej glutynowy, pozyskiwany ze skóry i kości zwierząt. Dostępny jest w formie kleju termotopliwego w granulkach (nr 450140) oraz płynnego kleju błyskawicznego (nr 450368). Po utwardzeniu jest on bezbarwny, silnie wiąże wszystkie materiały pochodzenia organicznego (rogi, kości, drewno, ścięgna itp.), ale nie jest wodoodporny.

Kleje do łączenia kości/poroża z metalem

Do łączenia kości lub poroża z metalem (np. uchwytów noży) najlepiej nadaje się klej na bazie żywicy epoksydowej (nr 450382). Jest on przezroczysty i wypełnia szczeliny, dzięki czemu dobrze sprawdza się na porowatych powierzchniach. Wolno wiążący epoksyd można także wymieszać z drobnym pyłem szlifierskim (ziarnistość min. 220) i stosować jako wypełniacz porów lub do uzupełniania małych pęknięć lub ubytków powierzchni.

Kleje do łączenia kości/poroża z drewnem oleistym

Bardzo stabilne połączenia, nawet w przypadku drewna oleistego, osiąga się przy użyciu kleju rezorcynowo-żywicznego, który jednak nie staje się przezroczysty po wyschnięciu.

Kleje do łączenia kości z kośćmi

Do sklejania małych elementów kości ze sobą można użyć kleju cyjanoakrylowego (tzw. »kropelki«), który nadaje się także do korygowania małych ubytków powierzchni.

W razie potrzeby kości i poroże można wybielić. Zalecane jest to zwłaszcza w przypadku płytek, które służą jako imitacja kości słoniowej lub będą farbowane.

W tym celu suche kości wytrawiamy nadtlenkiem wodoru (naniesionym przy pomocy pędzla lub skropionego wacika). Należy przy tym uważać, by wodór nie wszedł w kontakt z porożem czy rogami.

Uwaga na ręce!

Ludzka skóra jest bardzo wrażliwa na działanie wodoru. Z tego względu nadtlenek wodoru należy zawsze przechowywać w zamkniętym, dobrze oznaczonym i zabezpieczonym pojemniku.

Uwaga! Ryzyko poparzenia chemicznego! Stosować tylko w dobrze wentylowanych pomieszczeniach na własną odpowiedzialność!

Pamiętaj o zamykaniu puszki, przeprowadzaj kontrole w trakcie procesu, używaj gumowych rękawiczek!

Następnie opłucz obrabiany przedmiot w letniej wodzie i pozostaw go do wyschnięcia.

Materiał z kości można zafarbować poprzez długie leżakowanie w bejcy rozpuszczalnej w spirytusie. Do barwienia nadają się także barwniki naturalne np. korzeń czerwienicy barwierskiej czy czarna herbata.

Aby zapobiegać wysychaniu i związanemu z nim matowieniu polerowanych powierzchni kości, przedmioty można regularnie polerować olejem nieżywicznym (np. olejem kameliowym) lub woskiem albo pokryć je cienką warstwą politury szelakowej (DVD nr 713736). Nie tylko chroni ona połysk, ale nawet uwydatnia go, zabezpieczając jednocześnie materiał przed potem z dłoni i zapobiegając jego kruszeniu. Szelak jest jednak wrażliwy na działanie rozpuszczalników i środków czystości.

Materiał z kości i poroża, wystawiony przez długie lata na działanie erozji, pokrywa się szlachetną patyną lub zyskuje charakterystyczną fakturę powierzchni cenioną przez nożowników. Niestety ten skamieniały materiał zwykle jest też kruchy i łamliwy. Z pomocą przychodzi stabilizacja z użyciem żywicy syntetycznej. Do ustabilizowania materiału używa się rozwodnionej żywicy akrylowej lub epoksydowej, która utwardza się beztlenowo. Zwłaszcza ta druga oferuje stabilne i odporne na zużycie połączenie, całkowicie wodoodporne i w znacznej mierze odporne na działanie kwasów.

Skuteczna penetracja materiału wymaga podciśnienia. Dlatego właśnie pojemnik z elementem zanurzonym w żywicy umieszcza się w komorze próżniowej i pozostawia w niej tak długo, aż na powierzchni przestaną pojawiać się pęcherzyki gazu. Prowizoryczną komorę próżniową można skonstruować samodzielnie przy pomocy pompki wodnej i odpornego na działanie ciśnienia szklanego klosza. Do zastosowań profesjonalnych używa się tzw. eksyskatora.

Uwaga: Proces z użyciem PEG, czyli poli(glikolu etylenowego), który sprawdza się w przypadku drewna, nie zadziała na kompletnie wysuszonych kościach, ponieważ polega on na zastępowaniu zmagazynowanej wody przez PEG.

Produkty z kości i poroża są nie tylko długowieczne, ale też w miarę używania pokryją się patyną, jeżeli tylko zastosujemy się do kilku wskazówek dotyczących pielęgnacji:

• Nie wystawiać ich zbyt długo na działanie ciepła, które może je wysuszać (świateł reflektorów, słońca)
• Nie przechowywać w zbyt suchych warunkach
• Nigdy nie myć ich w zmywarce, nie pozostawiać zbyt długo w wodzie ani gotujących się potrawach
• Nie czyścić domowymi środkami czystości zawierającymi rozpuszczalniki ani środkami do szorowania; wystarczy opłukać je ciepłą wodą z delikatnymi mydlinami
• Nie wyginać ich zbyt mocno
• Od czasu do czasu można wetrzeć w nie i spolerować olej kameliowy lub Ballistol.

Uwaga: Podane tu informacje mają także w dużej mierze zastosowanie do materiałów pozyskiwanych z zębów takich jak kły guźca i mamuta, kość słoniowa itp.